عشق ناکام حکیم تیلیم خان و مهری خانم
تيليم خان از اهالي «مراغه» ساوه است كه در «موسه للاوا» مسكن گرفته و به دختري از اهالي آنجا دل مي بازد. كدخداي ده، مهري –محبوبه تيليم خان- را به لطايف الحيل از چنگ تيليم خان بدر آورده، و جزو هداياي خود به نزد صفرخان كه در مقام حكومت ساوه است، مي فرستد. تيليم خان ، ساز عاشقي بر دوش ، در پي محبوبه خود روان مي شود و خود را به ساوه مي رساند.
در منزل صفرخان جشني برپاست. جواناني كه مهمان او هستند با مشاهده تيليم خان وي را جهت ساز زدن به جشن دعوت مي كنند. صفرخان مخالف حضور تيليم خان در جشن است، اما در نهايت جوانان راي خود را عملي مي كنند. تيليم خان از نامردي صفرخان، كه مهري را به دستياري كدخدا از چنگ او بدر آورده، مي گويد:
گئدديم گشت ائيله ديم جومله جهاني
ياشيمي يئترديم دوخسانه حئيف
جوان عومروم اوگون بر باد ائيله ديم
بيلمه ديم قدريني من اونا حئيف
گوهرشيناس اولان خر مهره آلماز
قيزيل شيكسته سي قييمه دده ن قالماز
ائحتيقام لي ده رده دوشه ن ساغالماز
حكيم سه ن ائيله مه ده رمانه حئيف
گونگول هر جايي ي نان ويرما سه ن حرفه
خيرسي نان جووالاگيرمه گ نه صرفه؟
بير نمك نشناسا آچما گول سيرفا
هم نمك ضاي اولو هم نانا حئيف
توتارساي تودگونان بير په گ داماني
سيوره سه ي سئوگينه ن صاحيب زاماني
بير كس كي بيلمه سين ياخچي ياماني
آديني چاغيرما اينسانه حئيف
تيليم خان سوزله رين دئيين سايي نان
گويول گئد اوتور اوز همتايي نان
توكه دديم عومرومو بير هر جايي ي نان
نيسبه د وئرديم آدين اينسانه حئيف
جوانان حاضر در مهماني با شنيدن اشعار تيليم خان نسبت به صفرخان معترض مي شوند و عملكرد او را زشت مي شمارند. صفرخان مي گويد: « حال كه چنين شد، تيليم خان بايددر توصيف اندام مهري از سر تا پا شعري بگويد. اگر شعر او با واقعيت منطبق شود، مهري از آن اوست و گرنه بايد تنبيه شود.»
تيليم خان مي پذيرد و ساز خود را به دست گرفته و چنين مي خواند:
سه ريي خونكار ، زيلفيي قولوبه توران
حوگم ائيله سه هه ر بير يانه گه ره گ دي
آديي عظيم الشان زوهره موشته ري
هيجراني ته شريفيي بيزه گه ره گ دي
ساچلاريي توكولوب قدده سه ره سه ر
من سه نه ماييلام قراريم كه سه ر
او قارا تئل له ريي سونبول تك اسه ر
گون به گون اولارا شانه گه ره گ دي
قاباغيي قافلادي ، قاشلاريي عئيني
فيتنه انگيز اولوب قورره تولعئيني
حئجيبييي جلاددي چه گمه زله دئيني
مه ني باتيرسادا قانه گه ره گ دي
قولاخلاريي آلچاخ گه پله ر ائشيدي
يانقاخ لاريي قيزيل گولون پوشودو
ديليي شكر دوداغيي قندباشي دي
يئريشي كبك خندانه گه رگ دي
آغزيي نا ديشله ريي گوهه رين شاهي
ديليي ديچ آپارسا ماهي دير ماهي
زينه خدانيي سيب دي، گردن صوراحي
قولاچ قول لار بو مسكينه گه ره گ دي
ايكي چيينيي حوري يينه ن قيلمانني
ايكي قولوي بويوران اليي يازان ني
اون ال بارماخلاريي خويو خه زان ني
ائله شئي له ر قه له مدانه گه ره گ دي
موباره ك ايلغيميي ته ختي سولئيمان
سينه ي برف ايچيننه كوه ساوالان
آغ سينه ي نه بير جود نار ارجوستان
ائله نارلار بيمار جانه گه ره گ دي
گوبه گيي فينجان دير او بئلي اينچه
بويون حدي جه دير كيم اوننان گيچه
قاپيي دا دربانام اوزوم قول به چه
من ته كي قول سه ن جانانه گه ره گ دي
شيكه م روسي يام چه كه ره م آهي
ايچيننه دولانان ماهي دير ماهي
جه سه تيننه گه زه ر .......
اونون دارغاليغي بيزه گه ره گ دي
ايكي شئين دييه بيلمه م بلادي
ايكي بودو نوقرايي نان طالادي
ايكي ديزي ايكي دسته لالادي
قه له مه سي چوب گولشانه گه ره گ دي
توببوخ لاريي گول لو دابانيي گولچه
مه نيم تگ فقيره پنجره اولچه
خاكي بارماخلاريي گوزومه ميلچه
ديرناخلاريي سورمه دانه گه ره گ دي
مهري خانيم سه ن چوخ عجاييب سن
تيليم خانين نه ظه رين غاييب سن
بافا دفترينه ده ه سالماييب سان
هه له سه نه مكتب خانه گه ره گ دي.
همين كه اشعار تيليم خان پايان مي پذيرد، خانم قابله مي رود و اندام مهري خانم را ملاحظه مي كند و تائيد مي كندكه اشعار تيليم خان منطبق با اوصافي است كه در مهري خانم وجود دارد.
شب فرا مي رسد. همه در منزل صفر خان مي خوابند. تيليم خان نيز به اميد اين كه فردا محبوبش را فرا چنگ آورده و به روستاي خويش باز خواهد گشت، به خوابي خوش فرو مي رود.
اما بازي سرنوشت چيزي جز آنچه را كه او انتظار برآورده شدنش را دارد، به روي صحنه مي آورد.
صفرخان ، مهري را به برادر خود صفي خان مي دهد و از او مي خواهد كه شبانگاه به مقصد شيراز حركت كند. صفي خان نيز همان كار را مي كند و پس از رسيدن به شيراز با مهري ازدواج كرده و پس از چند سال از او صاحب دو پسر مي شود.
اما تيليم خان سحرگاهان كه از خواب بپا مي خيزد و جاي مهري را در خانه صفرخان خالي مي بيند، سر به كوه و دشت مي گذارد و پس از مدتي، بي قرار از هجران يار، تمام دارايي اش را مي فروشد و با ابتياع چند درازگوش، نمك فروشي پيشه كرده و در پي يار روانه شيراز مي شود.
در شيراز، پس از اندك زماني آوازه او به عنوان يك « عاشق» بلند شده و از او براي شركت در مجالس جشن بزرگان شهر دعوت مي شود.
روزي جوانان شيرازي او را به جشني كه در خانه صفي خان برپاست، دعوت مي كنند و علي رغم ميل صفي خان از او مي خواهند كه بخواند. تيليم عقده گشايي كرده و از گذشته مي خواند:
هئي آقالار گه لين تعريف ائيله ييم
بير گولونه ن باهار اولماز ياز اولماز
روشوه ت خور حوكومه ت طماع كدخودا
قيياماد گونون نه سرافراز اولماز
مئيدان نا دورالمه ز هه ربيغي بورما
كودو ده بار اولماز، سويو دده خورما
آليجي ته رلانني قوش لار دورنا
آلا قارقا گوله گيرسه غاز اولماز
يابي ني چه گ مئيين بيده و يئرينه سوودييه
موشكيل بيلين دوشمان اوسته هوودديه
آغاش دان ته ننير اولماز، كورددهن اوليا
مو خه ننه د ده كرم، داش دا توز اولماز
هه ر حاجا گيده نه ديمه زله حاجي
باشينا قويوب دو كه ياني تاجي
بير كرك اوسته بيته ن ايري آغاجي
سيمسار اونو سيمه چه گسه دوز اولماز
گيده ن بازيرگان ني، گه له ن ني خوجا
خبر آلمئييب دي احواليني نيجه
«تيليم» حق سوزله ريي سئوله مه بيجا
مهري قيرخ ياشي وار داها قيز اولماز
صفي خان كه با شنيدن اشعار تيليم متوجه او شده است، خطاب به وي مي گويد: «خانه ات خراب شود. آبروي مرا بردي.» من اكنون دو پسر از مهري دارم، دست از سرم بردار.»
تيليم خان مي گويد: « در واقع تصميم داشتم همين كار را بكنم. اما اكنون كه سخن از پسرانت به ميان آوردي بگذار شعري برايت بخوانم.» تيليم خان باز در اينجا ساز خود را به سينه نهاده و چنين مي خواند:
عندليب اولمايان يئرده
گويول گولشاني نئينه ر سه ن
بير باهار كي خوشكا گه له
باغي بوستاني نئينه ر سه ن
عازرئييل قارشيي آلاننا
جانييا چنگك سالاننا
گوزله ريي سفيد چالاننا
مالي دونيه ني نئينه ر سه ن
انكير مونكير گه له ن يئرده
سوال جاواب اولان يئرده
شاهي مردان دوران يئرده
سولطان و خاني نئينه ر سه ن
هئچ گووه ن مه سه ن مالي يا
دونوب باخما اولادي يا
اوله ن نه چادماز دادي يا
رشيد اوغلاني نئينه ر سه ن
«تيليم» دييه ر بو زامانا
دونيه قالماز سولئيمانا
ساد ماليي نان وئر ايمانا
ايمانسيز جاني نئينه ر سه ن.
مجلس جشن به پايان مي رسد اما داستان عشق بي سرانجام تيليم خان وقتي خاتمه مي يابد كه او با ازدواج با خواهر صفي خان به ماجراي عشقي خود نقطه پايان مي گذارد.
منبع : دكتر عطاء الله حسني ، تاريخ فرهنگي ايل شاهسون بغدادي